Nog maar enkele tientallen jaren terug adviseerden dokters mensen met kanker om het vooral rustig aan te doen en vooral niet te gaan sporten. De inzichten zijn sindsdien totaal veranderd.
In 2018 heeft een groep experts uit verschillende delen van de wereld, waaronder uit Nederland, zich beziggehouden met de vraag of fysieke activiteit de kans op het krijgen van kanker kan verlagen en of lichamelijke activiteit een rol kan spelen bij de behandeling? Verder hebben ze gekeken of lichamelijke activiteit de kwaliteit van leven en dagelijks functioneren bij ex-kankerpatiënten kan verbeteren?
De resultaten van die rondetafelconferenties zijn in 2019 in een aantal artikelen gepubliceerd in wetenschappelijke tijdschriften. Hieronder de belangrijkste uitkomsten van die conferenties.
Het ontstaan van een kankercel
Het menselijk lichaam bevat gemiddeld ongeveer 65 biljoen cellen. Lichaamscellen leven niet allemaal even lang. Cellen van bijvoorbeeld slijmvliezen, huid en darmen leven maar een paar dagen en moeten voortdurend worden vervangen door nieuwe. Elke seconde (!!) worden er in het lichaam meer dan drie miljoen cellen door nieuwe vervangen.
Elke cel heeft in de celkern het erfelijke materiaal opgeslagen, DNA geheten. In het DNA zijn alle cel-functies tot in de allerkleinste details in code vastgelegd. Een stukje DNA waar een enkele functie in code ligt opgeslagen heet een gen. Zo zijn onder andere processen als groei, celdeling en specifieke functies van cellen en weefsels in verschillende genen vastgelegd. Bij elke celdeling moet het volledige erfelijke materiaal worden gekopieerd en daarbij ontstaan regelmatig foutjes. Gelukkig bevat het erfelijke materiaal ook reparatiegenen, die eventuele ontstane foutjes in genen proberen te repareren. Dat lukt niet altijd en wanneer er meerdere fouten in de genen blijven waar groei en celdeling worden geregeld, kan de cel ongeremd blijven delen. Dan is een kankercel ontstaan. Des te meer DNA-fouten er zijn des te meer zal de cel afwijken van de oorspronkelijke cel en des te agressiever zullen de kankercellen zich gaan gedragen. Tussen het ontstaan van de eerste kankercel en het moment waarop het ontdekt wordt liggen meestal meerdere jaren. En dat is bij prostaatkanker meestal meer dan tien jaar.
Advies: per week minstens 2,5 uur aan matig intensieve beweging.
Beweging kan de kans op het krijgen van kanker verkleinen
In dierexperimenteel onderzoek is gevonden dat bepaalde genen in het DNA, de zogenaamde tumor-suppressiegenen, die tumorgroei kunnen remmen, geactiveerd kunnen worden door lichamelijke activiteit. Daarnaast wordt het proces van celdood van tumorcellen gestimuleerd door die genen. Het effect van die processen die door lichamelijke activiteit worden gestimuleerd is dat tumorgroei wordt afgeremd. Ofschoon dit proces bij de mens nog niet is vastgesteld, is het zeer wel denkbaar dat dit ook bij de mens het geval is. Fysieke activiteit kan ook een positief effect hebben op het immuunsysteem. Bepaalde cellen van het immuunsysteem die een rol spelen bij het aanvallen van tumorcellen, worden door inspanning geactiveerd. In vergelijking met andere soorten kanker lijkt fysieke activiteit wel de kans op prostaatkanker iets te verlagen, maar het effect is minder groot dan bij andere kankersoorten als darm-, borst- en maagkanker. Overgewicht geeft op zich ook een verhoogd risico op verschillende soorten kanker. Lichamelijke activiteit kan de kans op overgewicht verminderen en daardoor ook het risico op het ontwikkelen van kanker.
Ook na de diagnose kanker blijft beweging belangrijk
Uit onderzoek is gebleken dat een goede lichamelijke fitheid betere overlevingskansen biedt bij patiënten met kanker. Een verklaring voor deze bevindingen is dat lichamelijke activiteit de functie van organen als nieren, hart, lever en longen verbetert, waardoor behandelingen beter worden doorstaan en mensen sneller herstellen. Ook is bekend dat lichamelijke activiteit tot een beter functionerend immuunsysteem leidt, waardoor de natuurlijke afweer wordt versterkt. Betere fitheid kan niet alleen tot een betere overleving maar ook tot een hogere kwaliteit van leven, omdat mensen meer belasting aan kunnen, minder snel last van vermoeidheid hebben en ook mentaal ‘beter in hun vel zitten’.
Een ander effect van beweging is invloed op bloedvaten. In een kankergezwel worden ook bloedvaten aangelegd. Vaak is de structuur van die bloedvaten van minder goede kwaliteit, waardoor gemakkelijk bloedingen kunnen ontstaan maar ook losse kankercellen kunnen zich gemakkelijker via de bloedbaan verspreiden. Door de slechte kwaliteit van de bloedvaten in de tumor kan plaatselijk zuurstoftekort ontstaan, waardoor nog meer DNA-fouten kunnen ontstaan. En dat kan tot een hogere agressiviteit leiden. Bij genoemde dierexperimenten is gevonden dat lichamelijke activiteit ervoor kan zorgen dat de bloedvaten in tumoren van betere kwaliteit zijn, waardoor uitzaaiing van kankercellen via bloedvaten kan worden beperkt. Aan de andere kant kunnen bij behandeling met bijvoorbeeld chemotherapie door betere doorbloeding alle tumorcellen beter worden bereikt, waardoor de effectiviteit van de behandeling kan worden verhoogd.
Beweging kan behandeling ondersteunen en bijwerkingen tegengaan
Fysieke inspanning leidt tot een verhoging van de weefseltemperatuur en tot een betere doorbloeding van de weefsels. Uit onderzoek is gebleken dat verhoging van de weefseltemperatuur tijdens chemo en bestraling het tumor dodende effect van deze behandelingen kan versterken. Bij lichamelijke activiteit wordt door de spieren zoveel warmte geproduceerd dat de lichaamstemperatuur tot enkele graden toe kan nemen. Op deze manier kan de patiënt zelf iets doen om de behandeling te ondersteunen.
Ook al hebben mensen vaak tijdens chemo en bestraling gevoelsmatig weinig trek om te gaan bewegen, toch is beweging ook tijdens chemo en bestraling vaak heel goed mogelijk. Er is voorlichtingsmateriaal over bewegen bij kanker beschikbaar (onder andere: https://www.kanker.nl/discussiegroepen/42-sport-bewegen-en-fysiek-herstel-bij-kanker; https://www.kanker.nl/discussiegroepen/42-sport-bewegen-en-fysiek-herstel-bij-kanker; http://radboudoncologiefonds.nl/project/kanker-en-bewegen/; https://www.tegenkanker.nl/beweging/).
Regelmatige fysieke activiteit kan verschillende bijwerkingen van kankerbehandelingen verminderen. De meeste behandelingen tegen kanker leiden bij veel mensen tot snellere vermoeidheid. En die snellere vermoeidheid kan gemakkelijk een negatieve spiraal in gang zetten. Wanneer de snellere vermoeidheid leidt tot het vermijden van bewegen gaat de conditie verder achteruit. Een slechtere conditie leidt dan weer tot nog snellere vermoeidheid en het nog meer vermijden van beweging. En uiteindelijk is er het risico dat de patiënt helemaal niet meer in beweging komt, waardoor het steeds moeilijker wordt om de slechte conditie weer te verbeteren. Juist het blijven bewegen, soms tegen het gevoel in, kan bijdragen aan minder verlies van conditie, waardoor de snellere vermoeidheid kan worden verminderd.
Beweging kan ook een belangrijk tegenwicht vormen tegen een aantal andere bijwerkingen van bijvoorbeeld hormoonbehandeling bij prostaatkanker. Bekende bijwerkingen van hormoonbehandeling zijn o.a. verlies van spierkracht en spiermassa, botontkalking, verhoogd risico op hart- en vaatziekten, toename van gewicht, type 2 suikerziekte en depressiviteit.
Uit verschillende studies is gebleken dat het blijven bewegen de meeste van deze bijwerkingen kan verminderen en zelfs tegengaan, want door bewegen worden spier- en botafbraak en gewichtstoename geremd. Botafbraak kan het beste worden geremd door activiteiten waarbij het eigen gewicht moet worden gedragen, zoals bij wandelen, rennen, tennis enz. Regelmatige lichamelijke activiteit kan bovendien een gunstig effect op het cholesterol hebben en ook de kans op het ontwikkelen van type 2-diabetes verlagen. Verder voelt de lichamelijk actieve patiënt zich vaak beter en het is ook aangetoond dat beweging antidepressief kan werken. Al met al voldoende redenen om te blijven bewegen, zeker ook voor mensen met kanker.
Welke bewegingsadviezen kwamen uit de rondetafelconferenties?
De experts adviseren om per week minstens 2,5 uur aan matig intensieve beweging te doen. Met matig intensieve inspanning worden activiteiten bedoeld waarbij de hartslag en ademhaling versnellen, maar niet zodanig dat men buiten adem raakt en geen gesprek meer kan voeren. En dat kan op heel veel manieren. Zoals wandelen, fietsen, traplopen, tuinieren, golfen, fitness enz. Verder raden ze aan om elke week 2x iets aan krachtoefeningen te doen. Daarbij moeten we denken aan fitnessoefeningen, traplopen, heuvelop lopen. Voor 65+ patiënten worden ook evenwichtsoefeningen aangeraden. Bijvoorbeeld door op één been proberen te balanceren, tai-chi of andere evenwichtsoefeningen.
Wat als optimaal niet haalbaar is?
Twee en een half uur bewegen per week kan voor sommigen onhaalbaar lijken. Echter alle vormen van beweging tellen mee om aan die 2.5 uur per week te komen, dus ook traplopen, naar de winkel lopen, de hond uitlaten, tuinieren, golfen, autowassen, enz tellen mee. En dan kun je al snel in de richting van de 2.5 uur per week komen.
Het is belangrijk te weten dat ook al wordt de norm van 2.5 uur per week, inclusief 2x per week krachtoefeningen, niet gehaald, IETS altijd beter is dan NIETS. Dus alle kleine beetjes helpen ook.
Wanneer mensen meer willen gaan bewegen, moet ook rekening worden gehouden met wat men kan, mag en wil. Het kan bijvoorbeeld zijn dan iemand gewrichtsproblemen heeft waardoor wandelen en lopen niet haalbaar zijn. Wanneer wandelen niet mogelijk is, zijn fietsen of zwemmen soms een goed alternatief. Voor mensen met hart- en vaatproblemen zijn activiteiten als wandelen (eventueel met een rollator) en rustig fietsen meestal heel goed mogelijk. Het is verstandig om uw ‘bewegen’ in welke vorm dan ook, met uw behandelend arts te overleggen.
Naar de sportschool of in de buitenlucht?
Voor mensen die het bij eenvoudige activiteiten willen houden en voldoende gemotiveerd zijn, is het niet per se nodig om naar een sportschool te gaan. Voor veel mensen is de drempel om op eigen houtje te sporten of te bewegen te hoog en dan kan het wel verstandig zijn om naar een sportschool te gaan of in groepsverband te gaan sporten. Sommige sportscholen hebben speciale uren voor patiëntengroepen. Op sommige plaatsen en in sommige regio’s zijn er bestaande programma’s als ‘Herstel en Balans’, ‘Oncomove’ en andere. Het voordeel van dergelijke programma’s is dat in groepsverband met lotgenoten kan worden gesport en dat er begeleiding is. Vaak wordt van de deelnemers wel een financiële bijdrage gevraagd.
In de sportschool bestaat ook de mogelijkheid met gewichten te trainen en ook dat is een goede manier van bewegen. Krachttraining versterkt zowel de spieren als de botten. Zonder ervaring en kennis van gewichtstraining is het wel verstandig om niet op eigen houtje aan de gang te gaan omdat er gemakkelijk blessures kunnen ontstaan.
Voor een remming van de botafbraak zijn alle activiteiten geschikt waarbij het eigen gewicht wordt gedragen. Bij activiteiten als fietsen en zwemmen wordt de wervelkolom veel minder belast dan bij lopen en is het effect op de botten van de wervelkolom beperkt. Voor mensen die willen fietsen is er in ons land een goede infrastructuur in de vorm van knooppunten en wandelen kan eigenlijk overal. Een niet onbelangrijk voordeel van sporten in de buitenlucht is dat door zonlicht vitamine D in de huid wordt gemaakt. Ook volwassenen hebben vitamine D nodig voor gezonde botten en zonlicht levert dat gratis.
Kortom
Regelmatig lichamelijk actief zijn is voor iedereen goed, en dat geldt zeker ook voor mensen met kanker. Het onderhouden van lichamelijke fitheid kan op verschillende manieren een positieve invloed hebben: langere overleving, betere kwaliteit van leven, beter doorstaan van de behandelingen en versterking van de tumor dodende effecten van chemo en bestraling. Alle reden om uit de stoel te komen en er op uit te gaan!
Bronnen
[1]. Campbell KL, et al. Exercise Guidelines for Cancer Survivors: Consensus Statement form
International Multidisciplinary Roundtable. Med Sci Sports Exerc. 2019 Nov;51(11):2375-2390.
doi: 10.1249
Patel AV, et al. American College of Sports Medicine Roundtable Report on Physical Activity,
Sedentary Behavior, and Cancer Prevention and Control. Med Sci Sports Exerc. 2019 Nov;51(11):2391-
2402. doi: 10.1249
Schmitz KH, et al. Exercise Is Medicine in Oncology: Engaging Clinicians to Help Patients Move
Through Cancer. CA Cancer J Clin 2019 Nov;69(6):468-484
https://www.wkof.nl/nl/kanker-voorkomen/verklein-de-kans-op-kanker
https://www.inactietegenkanker.nl/
Harm Kuipers