Hanja de Jager, radiotherapeut-oncoloog, Haaglanden Medisch Centrum
CT-scan van een patiënt. In groen: gehele prostaat; blauw: teruggekeerde tumor; paars: endeldarm; geel: plasbuis. Verder zijn de goudmarkers van de eerste bestraling en de geplaatste flexibele katheters in de teruggekeerde tumor als witte bolletjes zichtbaar op de CT.
Bij sommige patiënten die bestraald zijn voor prostaatkanker, komt de ziekte later terug. In het HMC Antoniushove te Leidschendam kunnen deze patiënten sinds eind 2018 nu ook behandeld worden met een nieuwe vorm van inwendige bestraling (HDR salvage brachytherapie).
HMC heeft al achttien jaar ervaring met brachytherapie bij patiënten met prostaatkanker, als primaire behandeling. De behandeling van patiënten met teruggekeerde prostaatkanker is nieuw en wordt uitgevoerd in samenwerking met het Universitair Medisch Centrum Utrecht (UMCU), waar men vijf jaar geleden begonnen is met plaatselijke inwendige bestraling van een na eerdere bestraling teruggekeerd prostaatgezwel (tumor).
Achtergrond
Als een patiënt al een keer bestraling heeft ondergaan, zijn we terughoudend met het opnieuw behandelen van de gehele prostaat. Dit komt doordat de resultaten hiervan tot nu toe teleurstellend waren. Oorzaken van deze
matige resultaten zijn:
– De hoeveelheid straling die tijdens de herhaalde bestraling gegeven wordt, is niet altijd voldoende om ook de hardnekkige tumorcellen te doden. Hierdoor kan de tumor na een tweede behandeling weer terugkeren.
– Tijdens de tweede behandeling (van een teruggekeerde tumor) treden regelmatig ernstige bijwerkingen op, omdat ook de gezonde weefsels (bijvoorbeeld de blaas of een deel van de darm) voor de tweede keer een hoeveelheid straling krijgen. Hierdoor lopen patiënten het risico om last te krijgen van bijvoorbeeld diarree of soms ernstige plasklachten.
De meest voorkomende behandeling bij teruggekeerde prostaatkanker is dan ook anti-hormonale therapie. Dit kan bijwerkingen geven zoals opvliegers, gewichtstoename, borstvorming, erectiestoornissen, botontkalking
of stemmingsveranderingen. Hormoontherapie biedt wel soelaas voor een bepaalde periode, door de groei van de kankercellen (tijdelijk) te stoppen, maar de tumor verdwijnt er niet door.
Waarom is deze aanpak nu pas mogelijk?
Als prostaatkanker terugkomt, dan stijgt de PSA-waarde in het bloed van de patiënt. Maar tot nu toe konden we niet zien wáár de tumor was teruggekomen. Dat kan namelijk in de prostaat zijn maar ook als uitzaaiing op een andere plek in het lichaam. Dankzij een combinatie van moderne beeldvormende technieken – een PET-scan, MRI-scan en CT-scan – kan de arts dit nu wel vaststellen. Wat is het voordeel ten opzichte van de behandeling tot nu toe? De behandeling biedt perspectief voor patiënten die tot nu toe niet goed behandeld konden worden. Dat is grote winst. De behandeling vindt eenmalig plaats tijdens een dagopname onder
plaatselijke verdoving.
Wat is het doel van deze behandeling?
Doel van deze behandeling is om alsnog de prostaatkanker te laten verdwijnen en het voorkomen van veel ongemak in de toekomst. Het is nog te vroeg om te zeggen of er ook echt genezing plaatsvindt. Het plaatselijk toepassen van brachytherapie lijkt in elk geval een uitkomst voor patiënten voor wie er tot nu toe eigenlijk geen echt goede optie was.
Hoe werkt brachytherapie bij prostaatkanker?
Brachytherapie met jodiumzaadjes (Low Dose Rate =LDR) wordt als eerste behandeling toegepast als alternatief voor bijvoorbeeld een prostaatoperatie. Hiertoe brengt de radiotherapeut via een aantal holle naalden radioactieve jodiumzaadjes in de prostaat. De naalden worden direct verwijderd. De jodium zaadjes geven straling af en vernietigen daarmee de tumorcellen. Het voordeel van deze aanpak is dat het weefsel dat om de tumor heen ligt gespaard blijft. Bij de eerste behandeling van prostaatkanker bestralen wij nog steeds liever de gehele prostaat omdat betrouwbare lange termijn gegevens van een plaatselijke behandeling op dit moment nog niet beschikbaar zijn.
Hoe werkt brachytherapie bij recidief prostaatkanker?
Bij de nieuwe methode (High Dose Rate (HDR) salvage brachytherapie) wordt niet de gehele prostaat bestraald, maar slechts de plaats waar de kanker terug is gekomen. Door gebruik te maken van diverse scans zoals MRI, PSMA en echografie kan deze plek nauwkeurig aangegeven worden. Katheters worden op deze plek aangebracht, waarna inwendig bestraald wordt met een andere bron dan jodiumzaadjes, namelijk iridium. Daarmee wordt in een keer de gehele dosis ter plaatse afgegeven. Het UMCU is destijds begonnen om lokale bestraling ook met jodium zaadjes te geven, maar door betere controle van de dosisafgifte is bewust gekozen voor een grotere dosis met iridium. Met als voordeel dat er geen radioactiviteit achterblijft in de prostaat.
Wat zijn de resultaten van deze behandeling bij een terugkerendetumor?
Het UMCU heeft inmiddels goede ervaringen opgedaan met deze aanpak. Bij de eerste groep van 100 behandelde patiënten zijn op dit moment ongeveer 80% van de patiënten twee jaar na de behandeling nog ziektevrij.
Bij één op de vijf patiënten is helaas wel opnieuw prostaatkanker vastgesteld. Van de mensen met teruggekeerde prostaatkanker konden twee patiënten opnieuw plaatselijk bestraald worden. Zes patiënten worden momenteel behandeld met anti-hormonale therapie vanwege uitgezaaide ziekte. Alle behandelde patiënten worden gevolgd. Er wordt veel waarde gehecht aan de impact die de behandeling heeft op de kwaliteit van
leven. Dit wordt bij alle patiënten gemeten door middel van regelmatig ingevulde vragenlijsten. Als we de resultaten (over het gemiddeld genomen) bekijken, komt naar voren dat het algemene gezondheidsgevoel na de HDR Brachy behandeling niet achteruit gaat. Zowel de lichamelijke als de geestelijke
gezondheid lijken stabiel te blijven. Verder lijkt plaatselijke inwendige bestraling weinig (ernstige) bijwerkingen te geven, wat een belangrijk gunstige uitkomst is voor de kwaliteit van leven bij prostaatkankerpatiënten.
Wat zijn de verdere ontwikkelingen in deze behandeling?
Een volgende stap is om uit te zoeken welke patiënten het meest gebaat zijn bij deze plaatselijke behandeling. Er wordt bijvoorbeeld gekeken naar allerlei karakteristieken zoals de PSA-waarde, de snelheid waarmee het PSA stijgt (PSA-verdubbelingstijd) en de grootte en locatie van de tumor. Om uiteindelijk de patiënten nog beter te kunnen behandelen. In UMCU is de PRECISE studie opgezet om gegevens te verzamelen en op deze manier de behandelingsresultaten in kaart te brengen.
Wilt u meer informatie?
Kijk op de website van de beide instituten:
https://www.haaglandenmc.nl/specialismen/ziektebeeld/bestraling-prostaatkanker-inwendig-brachytherapie
https://www.umcutrecht.nl/nl/ziekenhuis/behandeling/inwendige-bestraling-prostaatkanker
Procedure van het plaatsen van de flexibele katheters in tumor op de operatiekamer
Jochem van der Voort van Zyp, radiotherapeut-oncoloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht