Vroegdiagnostiek prostaatkanker
In 2021 heeft PKS een campagne bewustwording en vroegdiagnostiek van prostaatkanker opgestart. Er bleken in de medische wereld nog steeds, inmiddels deels achterhaalde misverstanden, over prostaatkanker te bestaan.
Zo wordt vaak gehoord dat prostaatkanker vooral een ziekte is van oudere mannen. De cijfers geven aan dat bijna de helft van de mannen de diagnose prostaatkanker krijgt onder de leeftijd van 70 jaar.
De meeste mannen bij wie prostaatkanker wordt geconstateerd sterven niet aan de ziekte, want in ongeveer 70-80% van de gevallen betreft het een weinig agressieve, langzaam groeiende tumor binnen de prostaat, die in veel gevallen niet behandeld hoeft te worden maar in de gaten wordt gehouden door regelmatige PSA-metingen en verder onderzoek (actief volgen).
Dan kan ook tijdig worden opgemerkt wanneer het gedrag agressiever wordt en behandeling alsnog nodig is. Toch sterven er in Nederland jaarlijks ongeveer 3.000 mannen aan prostaatkanker en daarmee is deze vorm van kanker bij mannen na longkanker de tweede sterfteoorzaak door kanker.
Chronische aandoening
In de tekst uit de NHG (Nederlands Huisartsen Genootschap) bijlage ‘prostaatcarcinoom’ voor huisartsen staat: ‘In 2010 bedroeg de sterfte aan prostaatcarcinoom 3,9% van de totale sterfte bij mannen’. Op zich klopt dit, maar kan heel gemakkelijk verkeerd worden begrepen. Bij mannen komt ongeveer 4% van de sterfte door allerlei oorzaken op conto van prostaatkanker (IKNL). Ieder jaar wordt in Nederland bij ongeveer 12.000 mannen de diagnose prostaatkanker gesteld en overlijden jaarlijks ongeveer 3.000 mannen aan de ziekte (IKNL).
De kans daarop is het grootst bij de ‘hoog risico’ tumoren (agressief, door kapsel gegroeid en/of naar lymfeklieren of elders uitgezaaid). Ook bij die groep is de overlevingsduur vaak meerdere jaren en is vooral het gevolg van het nog steeds groeiende aantal behandelopties. Daardoor krijgt de ziekte steeds vaker het karakter van een chronische aandoening.
Een regelmatig gehoorde bewering is dat screening op prostaatkanker maar weinig sterfte kan voorkomen en niet opweegt tegen de nadelen. In dit verband lijken recente cijfers uit de VS relevant. Daar werd routinematig PSA-screening bij mannen vanaf 2012 afgeraden.
Uit de meest recente cijfers blijkt dat het aantal mannen met uitgezaaide prostaatkanker bij diagnose echter fors is toegenomen (Mihor M Desai 2022). En daarmee is de kans op genezing aanzienlijk kleiner geworden.
Een ander vaak gehoord argument tegen vroegdiagnostiek is het risico op over-diagnostiek en overbehandeling. In het PKS-visiedocument uit 2021 over vroegdiagnostiek is aangegeven dat dit argument inmiddels veel minder van toepassing is en dat de balans tussen voor- en nadelen van vroegdiagnostiek duidelijk veranderd is ten gunste van de voordelen.
Grenswaarde verlaagd
In het licht van risico op over-diagnostiek is het verrassend dat de NVU (Nederlandse vereniging voor Urologie) de grenswaarde voor doorverwijzing in 2014 van ≥ 4 ng/ml verlaagd heeft naar ≥ 3 ng/ml. Om in Nederland overal dezelfde norm te hanteren is deze grenswaarde door het NHG overgenomen. En met die verlaging van de grenswaarde nam de kans op over-diagnostiek juist weer toe. In internationale medische literatuur worden verschillende grenswaardes voor PSA gebruikt en wordt soms ook meegewogen dat de PSA-waarde stijgt met de leeftijd.
Een voor de hand liggende mogelijkheid om het risico op over-diagnostiek te verlagen wordt nauwelijks genoemd. In de NHG richtlijn staat vermeld dat o.a. bij ontsteking van de prostaat, prostaatvergroting of blaasontsteking, de PSA-waarde verhoogd kan zijn. Bij vermoeden daarvan wordt daarom in de richtlijn geadviseerd de meting zes tot twaalf weken later te herhalen.
Dat is een prima advies, maar ook zonder genoemde afwijkingen kan de PSA-waarde soms zonder direct aanwijsbare oorzaak tijdelijk of blijvend wat verhoogd zijn, bijvoorbeeld door leeftijdsgebonden stijging.
Meting herhalen
Wanneer er bij rectaal onderzoek geen afwijkingen worden gevonden, de man geen klachten heeft en ook geen verhoogd risico aanwezig is die mogelijke verdenking op prostaatkanker geeft, lijkt er weinig op tegen om bij een licht tot matig verhoogde PSA-waarde, de meting na een aantal weken te herhalen. En pas wanneer ook de tweede meting een verhoogde of gestegen PSA-waarde laat zien, door te verwijzen voor verder onderzoek.
Prostaatkanker groeit meestal langzaam en die paar weken extra zullen weinig invloed hebben op het uiteindelijke beloop. Ons zijn geen studies bekend die hebben bestudeerd of deze handelwijze aan de ene kant tot minder onnodige verwijzingen leidt en aan de andere kant geen ongewenste vertraging van verder onderzoek heeft gegeven.
IKNL (Integraal Kankercentrum Nederland, https://iknl.nl
Mihir M Desai. et al: Trends in Incidence of Metastatic Prostate Cancer in the US. JAMA Netw Open. 2022;5(3):e222246. doi:10.1001/jamanetworkopen.2022.2246
PKS visie op vroegdiagnostiek prostaatkanker, https://prostaatkankerstichting.nl